Z SIECI: ARCHETYPY BOGIŃ wg JEAN SHINODY BOLEN

DRZEWO GENEALOGICZNE

By lepiej zrozumieć, kim są boginie i jaki mają związek z innymi bóstwami, spójrzmy najpierw na ich mitologiczny kontekst. Wiele zawdzięczamy w tym względzie Hezjodowi (ok. 700 p.n.e.), który pierwszy uporządkował wiele tradycyjnych opowieści o bogach. Jego największe dzieło Teogonia, jest opisem narodzin i pochodzenia bogów. Na początku, wedle Hezjoda, był Chaos. Z Chaosu powstała Gaja, czyli Ziemia, mroczny Tartar (najgłębsza część świata podziemi) i Eros (miłość). Gaja urodziła Uranosa (Niebo), a ze związku Gai i Uranosa powstało m.in. dwunastu tytanów uosabiających pierwotne, elementarne siły natury, czczone w starożytnej Grecji. W genealogii Hezjoda tytani byli pierwszymi władcami Olimpu. Uranos, pierwsza patriarchalna lub ojcowska figura w mitologii greckiej, z czasem znienawidził dzieci, które spłodził z Gają, więc każde nowo narodzone grzebał w jej ciele. Cierpiąca Gaja wezwała na pomoc swoich synów tytanów. Jednak ci bali się wystąpić przeciwko ojcu i tylko najmłodszy Kronos odpowiedział na jej wołanie o pomoc. Uzbrojony w sierp, który dała mu matka, i zgodnie z planem, który wymyśliła, czekał w ukryciu na ojca. Gdy Uranos przyszedł sparzyć się z Gają i rozpostarł się na niej, Kronos sierpem odciął mu genitalia i wrzucił je do morza. Tym samym stał się najpotężniejszym męskim bóstwem. Razem z innymi tytanami władał wszechświatem i tworzył nowe bóstwa. Wiele z nich reprezentowało siły natury, takie jak rzeki, wiatry czy tęczę. Inne były potworami, uosabiającymi zło lub niebezpieczeństwo. Znowu jednak patriarchalny bóg - tym razem Kronos - próbował zniszczyć własne dzieci. Ponieważ bał się, że spełni się przepowiednia, iż jego syn pozbawi go władzy, połykał każde nowo narodzone dziecko, które płodził ze swoją siostrą Reą: trzy córki - Hestię, Demeter, Herę - i dwóch synów - Hadesa i Posejdona. Cierpiąca z powodu losu swoich dzieci Rea, która była po raz kolejny brzemienna, poprosiła Gaję i Uranosa, by pomogli jej ocalić ostatnie dziecko i ukarać Kronosa. Rodzice poradzili jej, by najmłodsze dziecko urodziła na Krecie, a Kronosa oszukała, dając mu do połknięcia owinięty w pieluchy kamień. Ocalonym dzieckiem był Zeus. Wychowany w ukryciu, użył później podstępu, za sprawą którego Kronos dostał torsji i zwymiotował połknięte rodzeństwo. Z pomocą braci i sióstr Zeus rozpoczął długą walkę o władzę, która skończyła się porażką Kronosa i tytanów, strąconych potem do Tartaru. Zwyciężywszy, trzej bracia - Zeus, Posejdon i Hades - ciągnęli losy, by podzielić się panowaniem nad światem. Zeus wygrał niebo, Posejdon - morze, a Hades - świat podziemny.Mimo że ziemia i góra Olimp miały być wspólne, Zeus rozszerzył swoje panowanie i objął nim także te tereny. Trzy siostry - Hestia, Demeter i Hera - nie miały żadnych praw własności, co było zgodne z patriarchalną naturą greckiej religii. Przez swoje związki miłosne Zeus został ojcem następnego pokolenia bóstw: Artemida i Apollo (bóg słońca) byli dziećmi Leto, Atena - córką Zeusa i Metydy, Persefona - córką Demeter, Hermes (posłaniec bogów) synem Mai, a Ares (bóg wojny) oraz Hefajstos (bóg kowalstwa) byli synami małżonki Zeusa - Hery. Są dwie wersje narodzin Afrodyty: w jednej jest córką Zeusa i Dione, według drugiej została zrodzona wcześniej od Zeusa. Zeus był także ojcem Dionizosa, którego matką była śmiertelna kobieta Semele. By uporządkować wiedzę, kto jest kim w greckiej mitologii, na końcu tej książki podaję alfabetyczny spis greckich bóstw z krótkimi opisami.

BOGINIE JAKO ARCHETYPY

Większość z nas uczyła się w szkole o bogach i boginiach z Olimpu; oglądaliśmy obrazy i rzeźby, które ich przedstawiają. Rzymianie czcili te same bóstwa pod łacińskimi nazwami. Mieszkańcy Olimpu mieli cechy zwykłych ziemian: ich zachowanie, reakcje emocjonalne, wygląd i dzieje odzwierciedlają ludzkie charaktery i zachowania. Wydają się znajomi, gdyż są archetypalni; reprezentują modele życia i zachowania, które rozpoznajemy poprzez wspólną nam kolektywną nieświadomość.Wśród mieszkańców góry Olimp było sześciu bogów: Zeus, Posejdon, Hades, Apollo, Ares i Hefajstos, oraz sześć bogiń: Hestia, Demeter, Hera, Artemida, Atena i Afrodyta. Jedna z bogiń (Hestia) została zastąpiona przez Dionizosa (boga wina), przez co zmieniła się równowaga między żeńskimi i męskimi bóstwami, na korzyść męskich. Archetypy bogiń przedstawione w tej książce to sześć bogiń z Olimpu oraz Persefona, której historii nie można oddzielić od historii Demeter. Podzieliłam te siedem bogiń na trzy kategorie: boginie-dziewice, boginie bezbronne i bogini alchemiczna (bogini przemiany). Dziewicze boginie występowały razem już w starożytnej Grecji. Pozostałe kategorie stworzyłam sama. Grupy różnią się pod względem typu świadomości, charakterystycznych ról życiowych i czynników motywacyjnych. Inne różnice między kategoriami to stosunek do ludzi, potrzeba tworzenia więzi oraz znaczenie związków. By móc kochać, pracować, być zmysłową i twórczą, każda kobieta potrzebuje wpływu bogiń należących do tych trzech kategorii.Pierwsza grupa bogiń, które spotkacie na kartach tej książki, to boginie-dziewice: Artemida, Atena i Hestia. Artemida (nazywana przez Rzymian Dianą) była boginią łowów i księżyca. Zamieszkiwała dzikie ostępy leśne. Była łuczniczką, która nigdy nie chybiała, oraz opiekunką wszystkich nowo narodzonych i młodych stworzeń. Atena (Minerwa dla Rzymian) była boginią mądrości i rękodzieła, patronką Aten, miasta jej imienia i opiekunką wielu herosów. Zwykle portretowano ją w pełnej zbroi, gdyż uważano ją za znawczynię wojennej strategii. Hestia to bogini domowego ogniska (u Rzymian Westa), najmniej znana ze wszystkich bogów Olimpu. Była obecna w domach i świątyniach jako ogień. Dziewicze boginie reprezentują w psychice kobiet niezależny, samowystarczalny element. W przeciwieństwie do innych mieszkańców Olimpu, te trzy boginie nie były skłonne do zakochiwania się. Związki uczuciowe nie odrywały ich od tego, co uważały za ważne. Nie były ofiarami przemocy. Nie cierpiały. Jako archetypy wyrażają kobiecą potrzebę autonomii i zdolność skupiania się na tym, co jest osobiście ważne dla kobiet.Artemida i Atena reprezentują nastawienie na cel, na logiczne myślenie, przez co koncentrują się na dążeniu do osiągnięć. Hestia jest archetypem skupiającym uwagę do wnętrza, do duchowego centrum kobiecej osobowości. Te trzy boginie poszerzają zbiór kobiecych atrybutów o pojęcia takie jak kompetencja i samowystarczalność.Drugą grupę - Hera, Demeter i Persefona - nazywam boginiami bezbronnymi. Hera (Junona w mitologii rzymskiej) była boginią małżeństwa i żoną Zeusa, najważniejszego boga Olimpu. Demeter (Rzymianom znana jako Ceres) była boginią ziemi i urodzajów. W najsłynniejszym micie o Demeter podkreślono jej rolę jako matki. Persefona (po łacinie Prozerpina) była córką Demeter.Grecy nazywali ją też Korą, czyli dziewicą. Trzy bezbronne boginie reprezentują tradycyjne role żony, matki i córki. Są archetypami bogiń nastawionych na związki, ich tożsamość, samopoczucie i zdrowie zależą od tego, czy pozostają w istotnej relacji. Boginie te są podatne na zranienia, bywały gwałcone, porywane, podporządkowywane lub poniżane przez męskich bogów. Każda z nich cierpiała w swoisty dla siebie sposób, każda w swoim cierpieniu wykazywała symptomy przypominające chorobę psychiczną. Kobiety mogą w nich znaleźć odbicie własnych reakcji w obliczu straty, mogą też dojrzeć potencjał rozwoju przez cierpienie, które stanowiło nieodłączną część losu każdej z trzech bogiń. Afrodyta, bogini miłości i piękna (najbardziej znana pod swoją rzymską nazwą Wenus) sama dla siebie stanowi trzecią kategorię jako bogini alchemiczna. Była najpiękniejszą boginią, nikt nie potrafił się jej oprzeć. Miała wiele przygód, a ze swoich związków wydała na świat liczne potomstwo. Afrodyta symbolizuje miłość, piękno, erotyczną atrakcyjność, zmysłowość, seksualność i nowe życie. Wiązała się, z kim chciała, i nigdy nie była ofiarą. Była niezależna jak dziewicze boginie, lecz zarazem pozostawała w związkach, jak boginie bezbronne. Jej świadomość jest jednocześnie skupiona i rozproszona, pozwalając jej na obustronną wymianę, która ma wpływ zarówno na nią, jak i na drugą stronę. Archetyp Afrodyty skłania kobiety do poszukiwań w związkach raczej intensywności niż stabilności, kobiety pod jego wpływem cenią proces twórczy i są otwarte na zmiany.

HISTORIA A MITOLOGIA

Mitologia, z której biorą początek greccy bogowie i boginie, zrodziła się z wydarzeń historycznych. Jest patriarchalna, wywyższa Zeusa i herosów, co odzwierciedla fakt podbicia ludów wyznających religie oparte na matczynym pierwiastku przez najeźdźców czczących męskie bóstwa i wyznających teologię ojców. Marija Gimbutas, profesorka archeologii europejskiej Uniwersytetu Kalifornii w Los Angeles, opisuje "Starą Europę" i jej pierwszą cywilizację. Stara Europa, istniejąca przynajmniej 5 tysięcy lat (a być może i 25 tysięcy lat) przed powstaniem męskich religii, była kulturą matryfokalną, osiadłą i pokojową. Kulturą czczącą Wielką Boginię, kochającą sztukę, przywiązaną do ziemi i morza. Dowody znalezione w miejscach pochówku pokazują, że Starą Europę zamieszkiwały społeczności bezklasowe, egalitarne, zniszczone później przez wpływy na wpół wędrownych ludów indoeuropejskich, przybyłych z północy i wschodu. Najeźdźcy ci byli patryfokalni, mobilni, wojowniczy, wyznający boga z niebios* oraz obojętni na sztukę. Owi najeźdźcy, ze względu na swoją umiejętność podboju, uważali się za lepszych od bardziej kulturowo zaawansowanych ludów tubylczych, które oddawały cześć Wielkiej Bogini. Bogini, znana pod wieloma imionami - między innymi jako Astarte, Isztar, Inanna, Nut, Izys, Asztoreth, Au Set, Hathor, Nina, Nammu oraz Ningal - czczona była jako żeńska zasada życia, związana z naturą i płodnością, odpowiedzialna zarówno za tworzenie jak i odbieranie życia. Jej świętymi symbolami były wąż, gołąb, drzewo i księżyc. Jak twierdzi historyk i znawca mitów Robert Graves, przed nadejściem patriarchalnych religii Wielka Bogini uważana była za nieśmiertelną, niepodlegającą zmianom i wszechmocną. Miała kochanków nie po to, by zapewnić ojca swoim dzieciom, lecz dla przyjemności. Ojcostwo nie było jeszcze obecne w myśli religijnej, więc nie było męskich bogów. Następujące po sobie fale najazdów indoeuropejczyków rozpoczęły proces detronizacji Wielkiej Bogini. Daty tych najazdów są podawane przez różne autorytety naukowe między 4500 p.n.e. a 2400 p.n.e. Kult Bogini nie został całkowicie wyparty, lecz włączony do nowej religii. Najeźdźcy narzucili podbitym społecznościom swoją patriarchalną militarną kulturę i religię. Wielka Bogini została uległą małżonką, należące do niej atrybuty władzy zostały jej odebrane i oddane męskiemu bóstwu. Po raz pierwszy pojawił się w mitach gwałt i powstały opowieści, w których męscy herosi walczyli z wężami - symbolem Wielkiej Bogini. Ponadto, co znalazło odbicie w mitologii greckiej i na co zwraca uwagę znawczyni mitów Jane Harrison, bogini Wielka Matka została rozczłonkowana na wiele pomniejszych bogiń, z których każda otrzymała poszczególne atrybuty: Hera dostała rytuał świętego małżeństwa, Demeter - misteria, Atena - węże, Afrodyta gołębie, a Artemida jej rolę "Pani Dzikiego Świata". Merlin Stone, autorka książki When God Was a Woman (Kiedy bóg był kobietą), twierdzi, że detronizacja Wielkiej Bogini, rozpoczęta przez indoeuropejskich najeźdźców, była kontynuowana w religii hebrajskiej, w chrześcijaństwie i islamie, które powstały dużo później. Męskie bóstwo zajęło centralną pozycję. Żeńskie boginie odeszły w cień, a za nimi kobiety w społeczeństwie. Stone pisze: "Możemy się zastanawiać, w jakim stopniu stłumienie kobiecych rytuałów było de facto stłumieniem kobiecych praw". W opozycji do ziemskiej Wielkiej Bogini. (Przyp. tłum)
Męscy bogowie panowali nad ziemią, niebem, oceanem i światem podziemnym. Każda niezależna bogini przystosowała się do tej rzeczywistości na swój własny sposób: izolując się od mężczyzn, przyłączając się do nich jako jedna z nich lub wycofując się. Boginie ceniące związek były podatne na zranienia i względnie słabe w porównaniu z męskimi bóstwami, które mogły pozbawić je tego, czego pragnęły, i wziąć je siłą. W taki oto sposób boginie nadal symbolizują wzorce patriarchalnej kultury. Hestia: bogini domowego ogniska, kobieta mądrości i dobra ciotka Spośród mieszkańców Olimpu jest najmniej znaną postacią. Nie ukazywano jej w rzeźbie ani w malarstwie. Była natomiast obecna w płomieniach ognia płonącego pośrodku domu, świątyni czy miasta. Symbolem Hestii było koło. Okrągłe były jej paleniska i jej świątynie. Ani dom, ani miejsce kultu nie mogło być uznane za święte, dopóki nie wstąpiła w nie Hestia. Była odczuwaną duchowo obecnością, jak i świętym ogniem, dającym światło i ciepło. Hestia była pierwszą córką Rei i Kronosa, starszą siostrą pierwszego pokolenia bogów olimpijskich i bezdzietną ciotką drugiego. Prawem pierworództwa stała się jednym z dwunastu najważniejszych bóstw olimpijskich, lecz nigdy nie zasiadała na Olimpie. Z czasem Dionizos, bóg wina, zajął jej miejsce, ale Hestia nie protestowała. Nie była bohaterką miłosnych historii, nie brała udziału w wojnach, nie wspierała herosów, dlatego rzadko pojawia się w mitycznych opowieściach. Mimo to była powszechnie szanowana, a śmiertelnicy składali jej najlepsze ofiary. Skromna historia Hestii została nakreślona w trzech homeryckich hymnach. Bogini jest tam opisana jako "czcigodna dziewica Hestia", jedna z trzech bogiń, nad którymi Afrodyta nie miała żadnej mocy: nie dała się nikomu uwieść, nie zakochiwała się namiętnie, Afrodycie nie udało się nawet "wywołać w niej przyjemnego pragnienia". Afrodyta sprawiła, że w Hestii zakochali się Posejdon (bóg morza) i Apollo (bóg słońca). Obaj chcieli ją posiąść, lecz ona obu stanowczo odrzuciła, składając przysięgę, że pozostanie na zawsze dziewicą. Jak powiadają słowa Hymnu do Afrodyty: "zamiast prezentu ślubnego Zeus dał jej wspaniały przywilej: zasiada pośrodku każdego domu i jej się należą najlepsze dary ofiarne. Składa się jej hołd we wszystkich świątyniach i wśród śmiertelnych także jest czcigodną boginią". Dwa homeryckie hymny do Hestii są inwokacjami przywołującymi ją, by wstąpiła do domu lub świątyni.

RYTUAŁ I ODDAWANIE CZCI

Hestii nie znamy z mitów i przedstawień w sztuce. Jej znaczenie wyrażało się w rytuałach, których symbolem był ogień. Każde greckie państwo-miasto miało swoją świątynię ze świętym ogniem płonącym w głównej sali, gdzie oficjalnie podejmowano gości. By zwykły budynek stał się prawdziwym domem, niezbędna była obecność Hestii. Gdy parę łączono ślubem, matka panny młodej zapalała pochodnię od płomienia we własnym domu i zanosiła ją do domu młodej pary, by zapalić ich pierwszy ogień. Kiedy przychodziło na świat dziecko, odbywał się inny rytuał. Pięciodniowego noworodka obnoszono wokół paleniska, co symbolizowało przyjęcie go do rodziny. Później urządzano świąteczną ucztę.Do każdej nowo powstałej kolonii osadnicy zabierali ogień ze swojego rodzinnego miasta. Hestia w postaci świętego ognia tworzyła więź między starym a nowym miejscem, symbolizując ciągłość i pokrewieństwo, wspólną świadomość i tożsamość. Później, w Rzymie, Hestię czczono jako Westę. Jej święty ogień jednoczył wszystkich mieszkańców Rzymu w jedną rodzinę. W świątyniach Westy ognia pilnowały jej kapłanki - westalki, które miały uosabiać takie przymioty jak dziewictwo i anonimowość. W pewnym sensie wszystkie one były wcieleniami bogini, jej żywymi wizerunkami, wyrażającymi więcej, niż mogła pokazać rzeźba lub obraz. Dziewczęta wybrane na westalki oddawano do świątyni w bardzo młodym wieku, zwykle zanim skończyły sześć lat. Podobnie ubrane, z włosami ściętymi jak nowicjuszki, traciły wszystko, co było wyrazem indywidualności.Szanowano je, lecz izolowano od ludzi i wymagano, by żyły jak Hestia. Jeśli straciły dziewictwo, ponosiły srogie kary, gdyż westalka, która utrzymywała seksualne kontakty z mężczyzną, bezcześciła boginię. Za karę zamurowywano ją żywcem w małej, pozbawionej dostępu powietrza, podziemnej celi. Miała tam ogień, oliwę, jedzenie i miejsce do spania. Ziemię nad celą wyrównywano, tak by nie zostały żadne ślady. W ten sposób życie westalki jako wcielenie świętego ognia Hestii dosłownie gaszono - przysypywano ziemią, tak jak się przysypuje tlące się węgle na palenisku. Hestię łączono z Hermesem, posłańcem bogów, znanym Rzymianom jako Merkury. Był on bogiem elokwentnym i przebiegłym, opiekunem i przewodnikiem podróżnych, patronem mówców, kupców i złodziei. Jego wczesne wyobrażenie to czworoboczny słup nazywany hermą. W domostwach i świątyniach okrągłe palenisko Hestii znajdowało się wewnątrz, a falliczna kolumna Hermesa na zewnątrz. Każde z nich spełniało swoją funkcję. Ogień Hestii dawał ciepło i uświęcał dom, a Hermes stał w progu, by zapewnić domostwu płodność i chronić od zła. Hestia dawała ludziom święte miejsce, dzięki któremu mogli stworzyć więzi rodzinne, Hermes natomiast był obrońcą, przewodnikiem i towarzyszem w świecie poza domem - gdzie trzeba umieć rozmawiać z ludźmi, gdzie ważna jest dobra znajomość dróg, przebiegłość i szczęście.

HESTIA JAKO ARCHETYP

Obecność Hestii w domu i świątyni była kluczowa dla codziennego życia. Jako archetyp istniejący w kobiecej psychice, Hestia ma podobne znaczenie dla poczucia integralności i nietykalności.

DZIEWICZA BOGINI

Hestia była najstarszą z trzech dziewiczych bogiń. W przeciwieństwie do Artemidy i Ateny nie przemierzała dzikich ostępów, nie zakładała nowych miast, wystarczało jej miejsce pośrodku domu lub świątyni. Na pierwszy rzut oka Hestia ma niewiele wspólnego z szybko działającą Artemidą i ubraną w złotą zbroję Ateną o bystrym umyśle. Jednak te trzy boginie, mimo ich odmiennych sfer zainteresowań i sposobów postępowania, mają kilka cech wspólnych, stanowiących podstawę ich tożsamości. Każda z nich była niezależna i samowystarczalna. Żadna nie stała się ofiarą mężczyzny, czy to boga, czy śmiertelnika. Wszystkie kierowały się własnymi potrzebami a nie potrzebami innych.